દાદા ધર્માધિકારી તથા તેમનું જીવન ફરી ફરી વાગોળવા જેવું છે. આજના સંદર્ભમાં દાદાનું મૂલ્યનિષ્ઠ જીવન અનેકને પ્રેરણા આપી શકે તેવું છે. વિનોબાજી દાદા માટે કહેતા: “દાદા ભારે પ્રેમી છે, સ્નેહમૂર્તિ છે!” વિમલા ઠકાર દાદા માટે કહેતા કે દાદાએ પોતાની મહાનતાને સામાન્યતાના આવરણમાં ઢાંકી રાખી હતી. વ્યક્તિ પોતે જ હંમેશા કેન્દ્રમાં રહે તેવા પ્રયાસો કરતા અનેક લોકો આજે વિશ્વભરમાં જોવા મળે છે. આ સ્થિતિના સંદર્ભમાં દાદા જેવું નિર્લેપ જીવન જીવનારાની સ્મૃતિ માનવતાના મૂળ ગુણોમાં આપણી શ્રદ્ધા જન્માવે છે. જૂન એ દાદાની જન્મજયંતીનો મહિનો છે.
દાદાના સંસ્મરણો વાંચીએ ત્યારે દરેક વખતે તેમના વિરાટ વ્યક્તિત્વની એક વિશેષ ખુબીના દર્શન થાય છે. (મનીષીની સ્નેહગાથા: યજ્ઞ પ્રકાશન) કેટલાક સામાજિક સંદર્ભોનો પણ ખ્યાલ આવે છે. દાદાનું બચપણ મહારાષ્ટ્રમાં તાપી નદીના મૂળ પાસે આવેલા વતનના ગામમાં પસાર થયું. આજની આપણી સ્થિતિના સંદર્ભમાં દાદાનું બાળપણ જે રીતે પસાર થયું તે તદ્દન ભિન્ન લાગે છે. બાળકોને ભણાવવા માટે કે તેમનો સમગ્રપણે વિકાસ થાય તે માટેની એક અલગ વ્યવસ્થા નજરે પડે છે. જેની સામાજિક સ્વીકૃતિ પણ છે. આ સ્થિતિની તુલના કરતા જોઈએ તો આજે બાળકોના ઉછેરના સંદર્ભમાં ઘણી સમસ્યાઓ કે મુંઝવણનો અનુભવ ઘણાં લોકો કરતા હોય છે. બાળપણથી જ બાળક માટે ખર્ચાળ શિક્ષણની વ્યવસ્થા કરવાનો બોજ લઈને અનેક દંપતીઓ જીવે છે. દરેકની સ્થિતિ આ ખર્ચાળ વ્યવસ્થાને પહોંચી શકે તેવી નથી હોતી. પરંતુ દેખાદેખી કે ગતાનુગતિકતાને કારણે બાળકોને કુમળી વયે આ અસ્વસ્થ કરે તેવી પ્રણાલીનો ભાગ બને છે. આ પ્રકારની વર્તમાન સ્થિતિ સામે દાદાનું બાળપણનું જીવન જોતા તે સમયની આ અલગ વ્યવસ્થાનું ચિત્ર બાળકોના ઉછેરના સંદર્ભમાં જોવા મળે છે. આ સ્થિતિ દેશના મોટા ભાગના વિસ્તારોમાં પણ મહદંશે અસ્તિત્વમાં હતી.
દાદા પોતાની બાળપણની સ્મૃતિને ઢંઢોળતાં કહે છે કે ઘરનો એક ભાગ હોય તે રીતે જ બે વ્યવસ્થા જોવા મળતી. એક અખાડો અને બીજું ગણેશજીનું મંદિર. અખાડા કે નાની વ્યાયામશાળાના કારણે શરીરને ઉપયોગી તેવી પ્રવૃત્તિ કરવામાં પણ બાળકો મોટેરાઓનું સહજ અનુકરણ કરતા. આજના સંદર્ભમાં વિચારીએ તો દુનિયાભરના દેશોમાં શારીરિક સ્થૂળતા(obesity) તથા લાઇફસ્ટાઇલ ડિસીઝનો વિકટ પ્રશ્ન છે. જે રીતે આપણે જીવન જીવીએ છીએ તેની સીધી અસર બાળકો પર પડે છે. ઘરનાં મોટા ભાગના સભ્યો મોડી રાત સુધી ટીવી બોક્સ કે હવે તો મોબાઇલ ફોન સ્ક્રીન સામે જોઈને બેસી રહેતા હોય તો બાળકો પર તેની સીધી અસર થાય છે. મોબાઇલ કે ટીવીની અનિવાર્યતા સ્વીકારીએ તો પણ તેના વપરાશમાં સારાનરસાનો વિવેક લગભગ ચુકી જવાયો છે. આપણે ત્યાં જેવી અખાડાની વ્યવસ્થા હતી તેને આજના સંદર્ભમાં ફરી ન લાવી શકાય તો પણ શારીરિક સુદૃઢતા માટે વિશેષ કરીને બાળકોના સંદર્ભમાં કંઈક કરવાની તાતી જરૂરિયાત છે. વિશ્વયોગ દિવસની સુંદર ગતિવિધિઓ એક દિવસમાં સમેટાઈ ન જવી જોઈએ. ગણેશજીના મંદિરનો પણ એક વ્યાપક સંદર્ભ છે. જીવનમાં પ્રાર્થના કે અધ્યાત્મના અંકુર બાળકોમાં ઉગવા જોઈએ. તેને કોઈ ધર્મવિશેષ કે પધ્ધતિ સાથે સંબંધ ઓછો છે. પધ્ધતિ કે સ્થળ ભલે ભિન્ન હોય પરંતુ હેતુ તો બાળકના જીવનમાં સંસ્કાર કે અધ્યાત્મભાવનું સિંચન કરવાનો હોવો જોઈએ. આ પણ શિક્ષણનો એક મહત્વનો હિસ્સો છે. ગાંધીજીનો પ્રાર્થનાની અનિવાર્યતાનો નિર્દેશ આ વાતનો ત્વરિત સંદર્ભ છે. ક્રાંતદ્રષ્ટા સ્વામી વિવેકાનંદનો શારીરિક શક્તિ કેળવવાનો આગ્રહ પણ આ વાતની જ પરિપૂર્તિ સમાન છે. સવાલ એ છે કે આપણે આ બાબતમાં કેટલા અંશે જાગૃત અને સક્રિય છીએ. દાદાના માતા નિયમિત ગીતાપાઠ કરે તેમજ કીર્તન ગાય તેની પણ એક ઊંડી છાપ દાદાના બાળમાનસ પર પડી હતી. પરંતુ તે સમયની સઘળી વ્યવસ્થાઓ સારી જ હતી તેમ કહીએ તો એ વિધાન ઉચિત ગણાશે નહિ. આ બધી સારી બાબતો વચ્ચે પણ દાદાના બાળપણમાં બે વાત તેમને સતત ખટકતી રહેતી હતી. કીર્તન ભજનના ગામમાં થતાં કાર્યક્રમોમાં બધી જ કોમના લોકોને ભાગ લેવાની મનાઈ હતી. આજે પણ એક યા બીજા સ્વરૂપે આવો ભેદભાવ દેખીતી રીતે કે કૃત્રિમ આવરણો હેઠળ થતો જોવા મળે છે. તેને લગતા કિસ્સાઓ વર્તમાનપત્રોમાં છપાય છે. જન્મના આધારે માણસ માણસ વચ્ચેની આ કૃત્રિમ ખાઈ નેસ્તાનાબૂદ કરવાના આપણાં સંકલ્પોની સતત સમીક્ષા થતી રહેવી જોઈએ. આ પ્રકારના ભેદભાવ સાથે સ્વસ્થ સમાજની રચના કદી થઇ શકે નહિ. માત્ર કાયદાથી માણસ પરિવર્તન થઇ જશે તેમ માનવું ઉચિત નથી.
દાદા ધર્માધિકારીનું જીવન એ સામાજિક ક્ષેત્રોમાં સેવાના ભાવથી કાર્ય કરતા તમામ લોકો માટે માર્ગદર્શક છે. આ પ્રકારના માનવીય ગુણોનો વિકાસ થાય તેવી સામાજિક તથા શેક્ષણિક માળખાની જરૂરિયાત આજે અનેકગણી વધારે લાગે છે. ઉપરાંત સત્તામાં રહ્યા સિવાય સમાજ સેવાની વૃત્તિ ઘણી ઓછી થઇ છે. જે પણ આજનો એક વિકટ પ્રશ્ન છે. સક્રિય તથા જાગૃત એવા સામાજિક નેતૃત્વનો અભાવ આજે અનેક પ્રસંગોમાં જોવા મળે છે. સમાજ તથા સરકાર વચ્ચે એક કડીરૂપ વ્યવસ્થા ઉભી કરવાનો પ્રયાસ દાદા જેવા સર્વોદય કાર્યકર્તાઓએ નિષ્ઠાથી કર્યો હતો. સત્તાના મોહમાં તેઓ પડ્યા ન હતા. આવી એક કેડરની ખોટ આજે વિશેષ દેખાય છે. દાદા કે રવિશંકર મહારાજ જેવા તેજસ્વી સિતારાઓ આવી વ્યવસ્થાના જ ભાગરૂપ હતા. ગાંધી વિનોબાના મશાલચી દાદા ૧૯૮૫ના ડિસેમ્બરમાં ચિરવિદાય થયા દાદાની સૂચના મુજબ પવનાર આશ્રમમાં જ તેમના અંતિમ સંસ્કાર થયા. આજે આ સ્થળે કેવળ નારિયેરનું એક ઝાડ ઉન્નત શિરે ઉભું છે. દાદાની સ્મૃતિને તેમજ તેમના યોગદાનને વંદન છે.
વસંત ગઢવી
તા. ૧૬ મે ૨૦૨૨
વસંત ગઢવી 
Leave a comment